Patron

Biografia

Witkiewicz Stanisław Ignacy, pseud. Witkacy, ur. 1885 w Warszawie, zm. 1939 w Jeziorach na Polesiu, filozof, teoretyk sztuki, twórca teorii Czystej Formy, malarz, dramatopisarz, prozaik; głównie przedstawiciel katastrofizmu w literaturze polskiej; syn Stanisława. Dzieciństwo i młodość spędził w Zakopanem, z którym wiąże się znaczna część jego życia. W 1904-05 odbył studia malarskie w Krakowie, później kontynuował je we Włoszech, Francji i w Niemczech. W 1914 wyruszył do Australii jako współpracownik (rysownik i fotograf) wybitnego etnografa i antropologa B. Malinowskiego. Na wieść o wybuchu wojny, już w Australii, zrezygnował z dalszej podróży. Lata I wojny światowej spędził w Rosji, ukończył szkołę oficerską w Petersburgu i walczył na froncie jako oficer armii carskiej; był świadkiem upadku caratu i wybuchu rewolucji. Wróciwszy w 1918 do Polski, osiadł w Zakopanem. W 1918-22 współpracował z awangardową grupą artystyczną Formiści (pierwotna nazwa Ekspresjoniści Polscy), w 1922-23 z redakcją„Zwrotnicy”. W 1925 założył w Zakopanem Towarzystwo Teatralne, które przekształciło się wkrótce w awangardowy Teatr Formistyczny. Do późniejszych inicjatyw Witkacego należała założona w 1928 w Warszawie Firma Portretowa S. I. Witkiewicz. Mieszkał na przemian w Warszawie i w Zakopanem.

Stopniowo porzucając malarstwo (oprócz portretowego), zwracał się ku literaturze. Opublikował liczne artykuły, felietony, rozprawy teoretyczne. Napisał ponad trzydzieści sztuk teatralnych i cztery powieści. Wygłaszał też odczyty i reżyserował własne sztuki. Pod koniec życia poświęcił się głównie filozofii. Zmarł śmiercią samobójczą, gdy dotarła do niego wiadomość o przekroczeniu przez Armię Czerwoną wschodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Witkacy był twórcą wszechstronnym, ale dojrzałość artystyczną najwcześniej osiągnął jako malarz. We wczesnym okresie powstały m.in. kompozycje pastelowe, pejzaże i sceny figuralne, potem na pół abstrakcyjne obrazy olejne, w których secesyjna linia łączyła się z deformacją kształtu i z jaskrawym, agresywnym kolorem (np. Walka żywiołów, 1920; Wizyta u radży, 1923). W późniejszym okresie powstały portrety pastelowe, wykonane na zamówienie, oraz portrety osób bliskich (m.in. portret żony Jadwigi na tle tropikalnej roślinności) i wybitnych artystów (m.in. K. Szymanowskiego, M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, J. Tuwima, M. Choromańskiego), przenikliwe psychologicznie, realistyczne lub wizyjne; osobny nurt stanowią autoportrety. W twórczości plastycznej Witkiewicza znaczącą rolę odgrywają fotografie; jako niezwykły człowiek i artysta (znamienny jest swoisty dandyzm Witkacego: twórcze i estetyzujące kształtowanie własnego życia) chętnie pozował do zdjęć, niekiedy ciekawie inscenizowanych (np. z B. Schulzem lub z N. Stachurską), ale też sam fotografował i osiągał mistrzostwo w sztuce portretu (np. zdjęcia ojca, narzeczonej J. Janczewskiej, liczne fotografie żony).

Witkiewicz uważał się przede wszystkim za filozofa; od lat młodzieńczych zajmował się ontologią (teoria bytu), podejmował zagadnienia „jedności w wielości” (całość bytu wobec człowieka i jego egzystencji). Zagadnienia te miały związek z historiozofią: Witkacy rozważał zanik „uczuć metafizycznych” w dziejach kultury Zachodu. Pierwszą pracą z tej dziedziny była młodzieńcza rozprawa Marzenia improduktywa (1904). W późniejszych, dojrzałych pracach filozoficznych – Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia (1935) i Zagadnienie psychofizyczne (1932 39) – Witkacy zarysował oryginalny i niezależny od dominujących wówczas kierunków system, zwany monadyzmem biologicznym. Skupiony na zagadnieniu „jednostka – istnienie”(zagadka wielości Istnień Poszczególnych; Tajemnica Istnienia), Witkiewicz dał nowy obraz „tajemniczego” porządku świata i człowieka, stając się prekursorem egzystencjalizmu. Z postrzeganego kryzysu kultury Witkacy wysnuł katastroficzną wizję przyszłości: ostrzegał przed upadkiem cywilizacji europejskiej, zagrożonej przez powszechną uniformizację i kolektywizm (zagłada wartości indywidualnych na rzecz wartości zbiorowych), zwulgaryzowaną kulturę masową, nadciągający przewrót społeczny i totalitaryzm. Poglądy filozoficzne i historiozoficzne Witkacego znalazły wyraz również w jego pracach teoretyczno-estetycznych: Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (1919), Szkice estetyczne (1922) i Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze (1923). Witkacy rozumiał Czystą Formę jako wewnętrzne oczyszczenie, ożywczy wstrząs (rodzaj katharsis), powodujący przeżywanie Tajemnicy Istnienia. Dramaturgię pojmował zatem ontologicznie: jako unaocznianie i doświadczanie zagadki bytu. Witkiewicz zakładał autonomiczność dzieła dramatycznego, które powinno rządzić się zasadami artystycznej logiki, zrywając ze związkami przyczynowo-skutkowymi życiowego prawdopodobieństwa.

Jako dramatopisarz był prekursorem, o wiele lat wyprzedzając europejską awangardę teatralną drugiej połowy XX w. Charakterystyczne cechy jego dramatów to odrealnienie rzeczywistości, surrealizm i fantastyka, deformacja, karykatura i groteska, erotyzm, parodia i humor absurdu. Znamienna jest też ich tonacja historiozoficzna: zagadkę bytu rozważa Witkacy w dramatach jako katastrofista – na tle historii naznaczonej chaosem rewolucji i totalitaryzmem, zmierzającej do kresu. Do najwybitniejszych dramatów Witkacego należą: Pragmatyści (1920, wyst. 1921), Tumor Mózgowicz (wyst. i wyd. 1921), Kurka wodna (wyst. 1922), W malym dworku (wyst. 1923), Mątwa (1921, wyst. 1933), Wariat i zakonnica (wyst. 1924, wyd. 1925), Matka (1924), Nowe Wyzwolenie (wyd. 1922 -23, wyst. 1925), Jan Maciej Karol Wścieklica (wyst. 1925), Metafizyka dwugłowego cielęcia (wyst. 1928), Szewcy (1934), Straszliwy wychowawca (1935), Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w Mordowarze (1938). Po II wojnie światowej weszły na sceny: Szewcy (wyst. 1957), Oni (wyst. 1963), Matka (wyst. 1964), Szalona lokomotywa (wyst. 1965), Sonata Belzebuba (wyst. 1966), Gyuabal Wahazar (wyst. 1966), Bezimienne dzieło (wyst. 1967), Nadobnisie ikoczkodany (wyst. 1967). 

Odmiennie niż dramat, który uważał za dziedzinę Czystej Formy, traktował Witkacy prozę: powieściom odmawiał miana dzieł sztuki. Mimo to stworzył powieści wybitne, nowatorskie i oryginalne. 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (1910-11) to powieść autobiograficzna (zakamuflowany wątek romansu Witkacego i aktorki I. Solskiej), bogata psychologicznie i odkrywcza w rozpoznaniu zmierzchu kultury duchowej i znamiennego dla tej kultury dandyzmu. Dwie wielkie powieści katastroficzne: Pożegnanie jesieni (1927) i Nienasycenie (1930) podejmują temat kryzysu kultury Zachodu; ukazują wizyjny i przenikliwy obraz schyłku pewnej formacji europejskiej i zagrożenia ze strony azjatyckiego totalitaryzmu. Katastroficzna wizja społeczeństwa łączy się w tych powieściach z wnikliwą analizą psychologiczną postaci, jak też z filozofią: bohaterowie są ogarnięci pasją zgłębiania Tajemnicy Istnienia. Nie ukończona powieść Jedyne wyjście (1931-33, wyd. 1968) zawiera poglądowy wykład filozofii.. Rozległość zainteresowań Witkacego spowodowała, iż w jego bogatym dorobku znalazły się też szkice i eseje na temat narkotyków (Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix, 1932), charakteru narodowego Polaków i tradycji sarmackiej w kulturze polskiej (Niemyte dusze, 1936; wyd. łączne Narkotyki. Niemyte dusze, 1975), a także szkice krytycznoliterackie, m.in. o twórczości S. Wyspiańskiego, T. Micińskiego, A. Wata, Schulza. 

Renesansowe bogactwo osobowości i dzieła Witkacego zostało docenione dopiero przez potomnych. W latach międzywojennych uznawany jedynie przez nielicznych przedstawicieli elity intelektualnej i artystycznej, przez ogół był traktowany jako uzdolniony dyletant i eksperymentator, otoczony legendą ekscentryka żyjącego w atmosferze skandali rodzinnych i towarzyskich. Po II wojnie światowej wzbudził żywe i trwałe zainteresowanie jako dramatopisarz (prekursor europejskiego teatru absurdu), ale też jako myśliciel katastrofista ostrzegający w swej proroczej wizji przed upadkiem cywilizacji europejskiej. Tłumaczony na kilkadziesiąt jezyków, gł na Zachodzie, wystawiany w wielu krajach, jest Witkacy jednym z wielkich klasyków literatury światowej.

Ważniejsze daty w życiu Witkacego:

  • 1885 – 24 lutego w Warszawie przychodzi na świat Stanisław Ignacy Witkiewicz, syn Stanisława (malarza, krytyka sztuki) i Marii z Pietrzkiewiczów (nauczycielki muzyki)
  • 1890 Rodzina przenosi się do Zakopanego
  • 1893 Staś pisze pierwsze dziecięce dramaty, m.in. Karaluchy, Król i złodziej
  • 1903 Zdaje eksternistycznie maturę we Lwowie
  • 1904 Podróżuje do Wiednia, Monachium, Italii (m.in. do Wenecji, Rzymu, Palermo)
  • 1905 Studiuje w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, w pracowni Józefa Mehoffera
  • 1907 Zwiedza wystawę Paula Gauguina w Wiedniu; prywatnie uczy się malarstwa u Władysława Ślewińskiego
  • 1908 Podróżuje do Paryża; podejmuje przerwane studia artystyczne
  • 1910 Rozpoczyna pracę nad powieścią 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta
  • 1913 Zaręczyny z Jadwigą Janczewską
  • 1914 Śmiercią samobójczą ginie narzeczona; Witkacy (jako rysownik i fotograf) udaje się z wyprawą etnograficzną Bronisława Malinowskiego przez Cejlon do Australii; po wybuchu I wojny światowej jedzie do Petersburga
  • 1915 Otrzymuje przydział do zapasowego batalionu Pawłowskiego Pułku Lejbgwardii (cesarskiej Gwardii Przybocznej); w Lovranie umiera ojciec Stanisław Witkiewicz
  • 1916 Witkacy odnosi rany w bitwie pod Witoneżem, otrzymuje order Św. Anny IV klasy
  • 1918 Wraca do Polski; zostaje przyjęty do ugrupowania formistów; kończy rozprawę Nowe formy w malarstwie
  • 1919 Bierze udział w wystawach formistów; pisze Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze
  • 1921 Powstają sztuki teatralne W małym dworku, Kurka Wodna, Gyubal Wahazar
  • 1922 Witkacy publikuje Szkice estetyczne; pisze dramaty Mątwa, Jan Maciej Karol Wścieklica, Nadobnisie i koczkodany
  • 1922 Witkacy publikuje Szkice estetyczne; pisze dramaty Mątwa, Jan Maciej Karol Wścieklica, Nadobnisie i koczkodany
  • 1923 Pisze dramaty Szalona lokomotywa, Janulka, córka Fizdejki; żeni się z Jadwigą Unrug
  • 1924 Maluje olejny autoportret Ostatni papieros skazańca, rezygnuje z uprawiania malarstwa według założeń teorii Czystej Formy; pisze dramat Matka
  • 1925 W warszawskim Salonie Czesława Garlińskiego wystawia pastelowe portrety; tworzy w Zakopanem Teatr Formistyczny; pisze powieść Pożegnanie jesieni
  • 1927 Pisze powieść Nienasycenie; w Teatrze Formistycznym reżyseruje Sonatę widm Augusta Strindberga
  • 1928 Wydaje drukiem „Regulamin Firmy Portretowej”; pod kontrolą lekarzy (Teodora Białynickiego- Biruli, Stefana Szumana) przeprowadza eksperymenty z peyotlem
  • 1929 Studiuje filozofów, m.in. Leibniza, Husserla, Kanta; poznaje Czesławę Oknińską
  • 1930 Pisze rozprawę o narkotykach, autorem rozdziału o morfinie jest Bohdan Filipowski
  • 1931 Umiera matka artysty Maria Witkiewicz
  • 1934 Witkacy pisze dramat Szewcy
  • 1935 Publikuje rozprawę filozoficzną Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia; otrzymuje Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury
  • 1936 Kończy studium społeczno-obyczajowe Niemyte dusze
  • 1939 – 18 września we wsi Jeziory na Polesiu popełnia samobójstwo